महाराष्ट्र राज्यातील विविध क्षेत्रांमध्ये ‘पहिल्या’ मानांकनाची मिळवणारी काही गावं उल्लेखनीय आहेत. ह्या गावांची वैशिष्ट्ये, त्याचा सामाजिक व प्रशासनिक दृष्टिकोनातून महत्त्व जाणून घेणे परीक्षा तयारीच्या दृष्टिकोनातून फायद्याचे ठरते.
1. पहिले फुलपाखरांचे गाव : पारपोली (सावंतवाडी, सिंधुदुर्ग)
पारपोली हे भारतातील पहिले ‘फुलपाखरांचे गाव’ म्हणून ओळखले जाते. येथे जैवविविधता व पर्यावरण संवर्धनाचा उल्लेखनीय उपक्रम राबवला गेला असून विद्यार्थ्यांसाठी परिसर अभ्यास, निसर्ग पर्यटन, व शिक्षण सहलींचे मुख्य ठिकाण आहे.
2. पहिले पुस्तकांचे गाव : भिलार (महाबळेश्वर, सातारा)
भिलार हे महाराष्ट्रातील आणि देशातील पहिले ‘पुस्तकांचे गाव’ आहे. या गावात सरकारी व खासगी प्रयत्नांमधून खुले पुस्तक संस्थापन केले गेले आहे, जिथे विविध साहित्य प्रदर्शित केले जाते. वाचनसंस्कार आणि ग्रामीण वाचन अभियानाला गती दिली गेली आहे.
3. पहिले मधाचे गाव : मांघर (महाबळेश्वर, सातारा)
मांघरला ‘पहिले मधाचे गाव’ अशी ओळख मिळाली आहे. इथे मध उत्पादनाला शास्त्रीय आधार दिला जातो आणि शेतकऱ्यांना दक्षता व प्रोत्साहन दिले जाते. कृषी व मधसंसाधन विषयातील विचारांना हे गाव महत्त्वाचे ठिकाण आहे.
4. पहिले कॅशलेस गाव : घसई (मारवाड, ठाणे)
घसई हे महाराष्ट्रातील पहिले ‘कॅशलेस गाव’ आहे. डिजिटल अर्थव्यवस्थेची सुरुवात ग्रामीण स्तरावर यशस्वीपणे कशी होऊ शकते याचे हे गाव उत्कृष्ट उदाहरण ठरले आहे.
5. पहिले फळाचे गाव : धुमाळवाडी (फलटण, सातारा)
धुमाळवाडी फळ उत्पादन व विक्री व्यवस्थितपणे करणारे पहिले गाव आहे. कृषी व फलोत्पादन क्षेत्रातील उद्योजकतेला प्रोत्साहन देणारे हे गाव आहे.
6. पहिले कवितांचे गाव : उभादांडा (वेंगुर्ला, सिंधुदुर्ग)
उभादांडा हे ‘कवितांचे गाव’ म्हणून प्रसिद्ध आहे. साहित्यातील विविध उपक्रम आणि काव्य वाचन यांची सुरूवात या गावात झाली आहे.
7. पहिले डिजिटल गाव : हरिसाल (धारणी, अमरावती)
हरिसाल हे भारतातील पहिले ‘डिजिटल गाव’ आहे, जिथे सरकारी सुविधा, इंटरनेट, ई-गव्हर्नन्स आणि नेट डिजिटलायझेशन राबवण्यात आले आहे.
8. पहिले आधार गाव : टेंभली (शहादा, नंदुरबार)
टेंभली हे ‘पहिले आधार गाव’ म्हणून ओळखले जाते, जिथे सर्व रहिवाशांना पहिल्यांदाच आधार कार्ड मिळाले.
9. पहिले वायफाय गाव : पाचगाव (उमरेड, नागपूर)
पाचगाव हे ‘पहिले वायफाय गाव’ आहे. ग्रामीण भागात इंटरनेट प्रवेश सुनिश्चित करणारे हे यशस्वी उदाहरण आहे.
10. पहिले वादमुक्त गाव : कापडगाव (रत्नागिरी)
कापडगाव हे वादमुक्त गाव म्हणून घोषित करण्यात आले आहे. येथे स्थानिक वाद, संपत्ती वाटप व इतर प्रश्न स्थानिक पातळीवरच सोडविले जातात.
11. पहिले झाडांचे पुनर्वसन गाव : म्हसवे (सातारा)
म्हसवे हे ‘झाडांचे पुनर्वसन गाव’ म्हणून प्रसिद्ध आहे, येथे मुलांपासून वृद्धांपर्यंत प्रत्येकाने वृक्षारोपण व वृक्षसंवर्धनासाठी सहभाग घेतला आहे.
MPSC परीक्षेत उपयोग
- या गावांची माहिती सामान्यज्ञान, भुगोल, ग्रामविकास व शासन यंत्रणा ह्या विषयांच्या अभ्यासात उपयोगी पडू शकते.
- स्थानिक प्रशासन, सामाजिक बदल, डिजिटल व ग्रामीण भारत असा बदल, आणि पर्यावरणीय कल्पना लक्षात ठेवण्यास ही माहिती आवश्यक आहे.
- खंडप्रश्न, व समाजशास्त्रीय निबंध, केस स्टडी व मुलाखतीत वैशिष्ट्यपूर्ण उत्तरांसाठी ह्या ‘पहिल्या गावां’चे उदाहरण देता येतील.