नोबेल पुरस्कार हे जगातील सर्वोच्च सन्मान मानले जातात. दरवर्षी विज्ञान, साहित्य, शांतता आणि अर्थशास्त्र या क्षेत्रातील उल्लेखनीय कामगिरीबद्दल दिले जाणारे हे पारितोषिक 2025 मध्ये 14 व्यक्तींना प्रदान करण्यात आले आहेत. खाली प्रत्येक विभागातील विजेते आणि त्यांची कामगिरी तपशीलवार पाहूया.
शांतता पुरस्कार (Nobel Peace Prize 2025)
विजेती: मारिया कोरीना माचादो (Maria Corina Machado), व्हेनेझुएला
कारण: लोकशाही हक्कांसाठी अथक प्रयत्न व व्हेनेझुएलामधील शांततापूर्ण परिवर्तनासाठी लढा.
ती “व्हेनेझुएलाची Iron Lady” म्हणून ओळखली जाते. माचादो यांनी 1992 मध्ये Atenea Foundation स्थापन केली आणि Súmate या निवडणूक निरीक्षण संस्थेची सहसंस्थापक आहेत. तिने “Ballots over Bullets” हा संदेश देत हिंसेऐवजी लोकशाही मार्गाने बदलाची प्रेरणा दिली.
साहित्य पुरस्कार (Nobel Literature Prize 2025)
विजेता: लास्लो क्रास्नाहोर्काय (László Krasznahorkai), हंगेरी
कारण: कला व मानवी अस्तित्वावरील त्यांचे “दृष्टिनिष्ठ व अंतर्मुख साहित्यिक लेखन”.
त्यांच्या प्रसिद्ध कादंबऱ्यांमध्ये Satantango, The Melancholy of Resistance, War and War यांचा समावेश आहे. त्यांनी चित्रपट दिग्दर्शक Béla Tarr सोबत केलेले सहकार्य साहित्य आणि चित्रपट दोन्ही क्षेत्रात महत्त्वपूर्ण ठरले आहे.
भौतिकशास्त्र पुरस्कार (Nobel Physics Prize 2025)
विजेते:
- जॉन क्लार्क (University of California, Berkeley)
- मिशेल ह. देवोरे (Yale University, UC Santa Barbara)
- जॉन एम. मार्टिनिस (University of California, Santa Barbara)
कारण: “macroscopic quantum mechanical tunneling आणि energy quantization in an electric circuit” या शोधासाठी.
त्यांच्या संशोधनामुळे “superconducting qubits” तंत्रज्ञानाची पायाभरणी झाली—जे आधुनिक क्वांटम संगणनाचे केंद्र आहे.
वैद्यकशास्त्र पुरस्कार (Nobel Prize in Medicine 2025)
विजेते: मेरी ई. ब्रुनको, फ्रेड राम्सडेल, शिमोन सकागुची
कारण: “Peripheral Immune Tolerance” या संकल्पनेवरील संशोधनासाठी.
त्यांनी मानवी रोगप्रतिकार प्रणालीतील “Regulatory T Cells” चा शोध लावला. या पेशी स्वतःच्या ऊतकांवर हल्ला करणाऱ्या T Cells ना नियंत्रित करून Autoimmune रोगांपासून शरीराचे संरक्षण करतात. त्यांच्या संशोधनामुळे ऑटोइम्यून, कॅन्सर व ट्रान्सप्लांट उपचार क्षेत्रात क्रांती घडवली.
रसायनशास्त्र पुरस्कार (Nobel Chemistry Prize 2025)
विजेते: ओमर एम. याघी, सुसुमू कितागावा, रिचर्ड रॉबसन
कारण: “Metal-Organic Frameworks (MOFs)” च्या विकासासाठी.
MOFs हे अत्यंत सूक्ष्म रचना असतात जे हवेतून कार्बन डायऑक्साइड शोषून साठवू शकतात. या तंत्रज्ञानाचा वापर स्वच्छ उर्जा, पर्यावरणीय प्रदूषण नियंत्रण आणि औषध वितरण क्षेत्रात होत आहे.
अर्थशास्त्र पुरस्कार (Nobel Economics Prize 2025)
विजेते: जोएल मोक्यर, फिलिप अघिओन, पीटर हाऊइट
कारण: “innovation-driven economic growth” सिद्धांतासाठी.
- जोएल मोक्यर यांनी “तंत्रज्ञान प्रगती आणि दीर्घकालीन आर्थिक वाढ” या विषयावर मूलभूत संशोधन केले.
- अघिओन आणि हाऊइट यांनी “Creative Destruction” या संकल्पनेद्वारे नवकल्पनेचे आर्थिक परिणाम स्पष्ट केले.
परीक्षेच्या दृष्टीने महत्त्वाची मुद्दे
MPSC स्पर्धकांसाठी अभ्यास टिप्स
- प्रत्येक विजेत्याची कामगिरी समजून त्यांचा अभ्यास “Science & Technology + Current Affairs” या विषयांत समाविष्ट करा.
- Nobel Peace Prize विशेषतः GS Paper-I साठी महत्त्वाचा आहे.
- वैद्यक, भौतिकशास्त्र आणि रसायनशास्त्र क्षेत्रातील नवे संशोधन “विज्ञान व तंत्रज्ञान” या विषयातील UPSC/MPSC प्रश्नांसाठी वापरू शकता.
- अर्थशास्त्रातील “Creative Destruction” व “Innovation Growth” सिद्धांत अर्थशास्त्र व विकास विषयासाठी उपयुक्त ठरतील.
निष्कर्ष:
नोबेल पुरस्कार 2025 हे विज्ञान, समाज आणि मानवतेच्या प्रगतीतील “सर्जनशील विचार व साहस” यांचे प्रतीक आहेत. MPSC विद्यार्थ्यांनी या सर्व पुरस्कारांबद्दल मूलभूत माहिती ठेवणे अत्यंत आवश्यक आहे, कारण हे विषय चालू घडामोडींच्या अभ्यासक्रमाचा अविभाज्य भाग आहेत.